Bitkisel Yağlar Nelerdir?

Yağlar vücutta hücre, doku ve organların yapılarında bulunurlar ve bu sebeple vücuda düzenli alınması gereken besin öğeleridir.  Yağ hangi çeşit olursa olsun yüksek kalorilidir. Ancak sağlıklı bir beslenme programı içerisinde yağ mutlaka olmalıdır.

Bitkisel yağ, bitkilerden elde edilen yağdır. Doğadaki sayısız bitkinin meyve, çiçek, kök ve tohumundan elde edilen bitkisel yağlar, sadece bitkisel kaynaklardan elde edilebilen ve yağ asitleri gliseridlerinden meydana gelir. Bitkisel yağlar genelde yiyeceklerde ve yemek pişirmek amacıyla kullanılırlar. Bu yağlardan bazıları cilt bakımında ve masajlarda da kullanılır. Kolesterol içermediğinden dolayı özellikle kalp damar sağlığı açısından faydalıdır.

Hayvansal yağlar doymuş yağlardan, bitkisel yağlar ise daha çok doymamış yağ asitlerinden zengindir. Hayvansal yağ gibi doymuş yağlardan zengin yağların tüketilmesi insan sağlığını olumsuz yönden etkiler. Bitkisel yağlar gibi doymamış yağ asitlerinden zengin yağların tüketiminin ise sağlığa olumlu yönde etkiler. Doymamış yağ oranı yüksek ve doymuş yağ oranı düşük olduğu için sağlıklı beslenmek isteyenler bitkisel yağları sıklıkla tercih eder. Özel işlemlerden geçirilerek elde edilen yağlardan en çok kullanılanları ayçiçek ve zeytinyağıdır. 

Bitkisel yağların ortak özelliği kalp damar sağlığına iyi gelmesi ve sindiriminin kolay olmasıdır.

Bitkisel yağlar sabit ve uçucu yağlar olmak üzere ikiye ayrılır. Sabit bitkisel yağlar meyve veya tohumlarda sıvı ya da katı halde bulunurlar ve suda çözünemezler. Daha çok sıkma yöntemi ile elde edilirler. Uçucu bitkisel yağlar çiçek, yaprak, ağaç kabuğu, meyve, bitkinin kendisi, kökleri ile elde edilir ve koku ve uçucu madde içerip suda çözünmezler. Su buharı distilasyonu ile elde edilir. Kozmetik, gıda, kimya, ilaç gibi birçok sanayi dalında kullanılır. Sabit yağlar ile belli oranlarda karıştırılarak da kullanılabilir. 

Bitkisel yağ kaynakları düşünüldüğünde yağlı tohumlardan elde edilen yağlar (ayçiçeği, susam, aspir, soya gibi bitkilerin tohumları) ve yağlı meyvelerden elde edilen yağlar (zeytin, fındık, ceviz gibi meyveler) olmak üzere 2 çeşit kaynağı vardır.

Bitkisel Yağ Çeşitleri Nelerdir?

Doğada yaklaşık 250.000 bitki türünden incelenen 4.500 tanesinin yağlarından bulunan sonuçta sağlıklı beslenme açısından ancak 100 kadarının kullanılabileceği bulunmuş. Bunlardan en geniş kullanım alana sahip olanlar ise yalnızca 22 tane olduğu sonucuna varılmış. Bugün ise sadece 12 bitki türünden elde edilen yağ miktarı, dünyada elde edilen yağların % 95’ini oluşturuyor.

 Birçok çeşidi bulunan bitkisel yağlardan bazı örnekler aşağıda listelenmiştir:

• Zeytinyağı
• Ayçiçek yağı
• Acı badem yağı
• Biberiye yağı
• Avokado yağı
• Ceviz yağı
• Buğday yağı
• At kestanesi yağı
• Kabak çekirdeği yağı
• Sarı kantaron yağı
• Keten tohumu yağı
• Nar çekirdeği yağı
• Tarçın yağı
• Susam yağı
• Hindistan cevizi yağı
• Kakao yağı
• Çörek otu yağ
• Fesleğen otu yağı
• Gül yağı

Bitkisel Yağlar Nasıl Elde Edilir?

Bitkilerden yağ elde etmek için farklı yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemler bitki türlerine göre farklılık gösterebilir.

Uçucu yağlar genellikle bitki dokularından distilasyon (damıtma) yoluyla elde edilirler. Damıtma yani su buharı yöntemi, bir karışımı meydana getiren bileşenlerin buhar basınçlarının farklı olmasından yararlanan ayırma işlemidir. Bitkinin su veya su buharı ya da ikisinin birlikte uygulanması ile işlem yapılır. Doğal bir şekilde elde edilen bitki, üzerine belli miktarda bir su eklenerek ısıtılarak su buharı elde edilir. Bu buhar tekrar soğutulduğunda bitkinin yağı su yüzeyine çıkar ve bu yağ damıtılarak sudan ayrıştırılır.

 Bitkisel yağ yapmanın daha sağlıklı bir başka yolu ise yağı çıkarmak için bitkileri veya tohumları ezmektir. Soğuk sıkım da denilen bu yöntemle bitkisel yağların çıkarılması damıtma yönteminden daha kolaydır. Ancak bu yöntemle elde edilen yağlar diğerlerine göre daha pahalı olabilir. Sabit yağlar elde edilecekse daha çok sıkım yöntemleri tercih edilir. Bu yöntemde elde edilecek bitkisel yağı pres makinelerinde sıkılarak yağ elde edilir. Sıcak presleme yönteminde bitki önce sıcak uygulama yapılır, sonra preslenir. Bu yol ile bitkiden daha çok yağ elde edilir. Ancak sıcak pres yöntemi ile yağdaki vitamin, mineral gibi yararlı maddelerin yok olmasına neden olur. Soğuk preslenmiş sıcak uygulama olmadan sadece mekanik yöntem ile elde edilen yağlardır. Sağlık açısından soğuk presleme yöntemi ile elde edilen bitkisel yağlar tercih edilmesi daha uygundur. Soğuk pres yöntemi en eski tekniktir. 

Bitkisel Yağların Faydaları Nelerdir?

Bitkisel yağlar sağlık açısından oldukça faydalıdır. Yağlar özelliklerine göre farklı sağlık sorunları için kullanılabilir. Bitkisel yağların faydaları aşağıda listelenmiştir:

• Bitkisel yağların içerisinde bulunan vitaminler- A, B, C, E, K vitamini içeren bitkisel yağlar- bulunmaktadır.
• Bitkisel yağlar metabolizma için gerekli olan enerjiyi sağlamaya yardımcı olur.
• Metabolizmanın düzenli olarak çalışabilmesi için gereken enzim ve hormonların yapısına, iç organların, beyin dokusunun ve sinir sisteminin yapısına katılır ve desteklerler.
• Yapılan bir araştırma göre doğru bitkisel yağların tüketilmesi ile Alzheimer riskinin azaldığı görülmüş. 
• Cilt bakımında ve cilt hastalıklarında kullanılan bitkisel yağlar, sedef egzama gibi hastalıklar, iyi gelir. Ayrıca ciltteki yanıklara ve yaralara da iyi geldiği bilinmektedir.
• Mide rahatsızlıklarında, saç dökülmesinde, hazımsızlık ya, baş ağrısında, sinirsel hastalıklarda rahatlatıcı özelliği bulunmaktadır.
• İçeriğinde yer alan omega 3, omega 6 ve omega 9 yağ asitleri sayesinde kalp ve damar sağlığının korunmasına yardımcı olur.
• Vücudun büyüme ve gelişiminde önemli rol oynarlar ve hasar gören dokuların onarımına yardımcı olur.
• Karbonhidrat ve proteinlere göre yakıldıklarında çok daha fazla enerji verirler. (1 gram yağ için 9 kalori gereklidir.)
• Sindirimleri uzun süren bitkisel yağlar mideyi geç terk ederek uzun süre tokluk hissi yaratır.
• Sindirim sisteminin düzenli olarak çalışmasını sağlayarak kabızlığı önler.
• Mide iç yüzeyinin asit oranının düzenler.
• Bazı bitkisel yağlar masaj yapılırken kullanılabilir ve kan akımını hızlandırır, vücudun rahatlamasına ve gevşemesine yardımcı olurlar.
• Detoks etkiye sahip olan bitkisel yağlar vardır. Ilık su içerisine katılacak bu yağların birkaç damlası metabolizmayı hızlandırabilir.

Bitkisel Yağların Zararları Nelerdir?

Bitkisel yağların faydalarını bilmek ve ona göre kullanmak gerekir. Bunun yanı sıra bu yağların zararlarının da bilinmesi son derece önemlidir. Özellikle bu yağları kullanırken dikkat edilmesi gereken bazı hususlar vardır. Bitkisel yağların zararları aşağıda listelenmiştir:

• Bitkisel yağlar aşırı tüketilmeleri halinde vücutta yağ dokusunun artmasına neden olur,  şişmanlığa ve hatta obeziteye yol açabilirler.
• Yemeklerde kullanılan bitkisel yağlar kızartma gibi pişirme gibi yöntemler sonucu aşırı ısıtıldığı zaman faydalı olmaktan ziyade vücuda zararlı hale gelebilir. Örneğin mide ve bağırsak kanseri, kalp damar ve şeker hastalıkları riskini iki katına çıkarabilir.
• Fazla tüketildiğinde kolesterol seviyesini yükseltebilir.
• Yapılan bazı araştırmalara göre bazı bitkisel yağlar beyinde plak oluşumuna neden olabilir.
• Cilt veya saça sürülen ya da içilerek tüketilen bitkisel yağlar, alerjik etkilere sahip olabilir. Bu nedenle kullanımda dikkatli olunması gerekir.
• Bitkisel yağlar yüksek oranda doymamış yağ asidi içeriği içerir ve bu nedenle aşırı tüketimi yüksek enerji sağladığından dolayı tehlikelidir.
• Bitkisel yağ çeşitleri arasında en sık tercih edilenlerden zeytinyağı, %13-14 oranındaki doymuş yağ oranı içerdiğinden aşırı tüketilmesi halinde kalp ve damar sağlığını olumsuz etkileyebilir.

Bitkisel Yağlar Nasıl Tüketilmelidir?

Bitkisel yağların her birinin özel kullanım şekilleri ve amaçları vardır. Yağları kullanırken ne amaçla kullanılacağı, nasıl tüketileceğini de belirleyebiliyor. Örneğin aromaterapi olarak kullanılacaksa deriye sürülüp masaj yapılabilir, bazı uçucu yağların doğrudan solunulması ruh haline iyi gelmesi için kullanılabilirken sivilce, leke gibi cilt sorunlarının giderilmesi için cilt bakım ürünlerine; krem, losyon gibi ürünlerin içerisinde kullanılabilir ve cilt tarafından emilerek etki edebilirler.

Cilde sürülebildiği gibi direkt ağızdan da tüketilebilen bitkisel yağlar, özellikle doymamış yağ miktarı içermesinden dolayı tüketilmesi önerilir. Bunun için önerilen miktar: günde 1 avuç şeklindedir. Ceviz, fındık, badem, kabak çekirdeği, yer fıstığı gibi bitkilerin yağlarını vücuda alabilmek için direkt tüketilebilir. Ancak bu yağlı tohumlu bitkilerin sağlık açısından en fazla 1 avuç tüketilmesi önerilir.

En çok hangi yağ tüketilmeli diye sorulduğunda ise burada önemli olan nokta her çeşit yağın tüketilmesi gerektiğidir. Yani her çeşit bitkisel yağın doğru ve ölçülü şekilde dönüşümlü kullanılması daha faydalı olacaktır.

Dünya Sağlık Örgütü, günlük enerji miktarının %30’unun yağlardan alınmasını ve bu oranın da kendi içinde 1/3’ü (%10) doymuş yağlar, 2/3’ünü (%20) ise doymamış yağlardan oluşmasını öneriyor. Doymamış yağ ihtiyacının karşılanması için bitkisel yağ tüketilebilir. Örneğin salatada zeytinyağı, kızartma yağı için soya yağı ya da ayçiçeği yağı, her kahvaltıda olmamak şartı ile tereyağı ve yine diğer yağların da dahil edileceği bir diyet programı ideal olabilir. Yağ, yüksek kalorisi sebebi ile tüketiminde korku yaşansa da dengeli olduğu sürece tüketilmesi gereken önemli besinlerdendir.

Bitkisel Yağlar Ne Sıklıkla Tüketilmelidir?

Günlük enerjinin %30’unun yağlardan alınması gerektiği bilinen bir gerçektir. Ancak bu oranın çoğunu doymamış yağlardan, yani daha çok bitkisel yağlardan almak gerektiği tavsiye edilir. Bu bilgiden varılacak sonuç; yağ tüketmek zararlı değildir, daha çok bitkisel yağ kullanılması önemli ve hatta her gün tüketilmesi gerekir. Günlük beslenme düzeninde önerilen miktardan az yağ tüketilmemeli.  

Bitkisel Yağların Tüketim Ömrü Ne Kadardır?

Bitkisel yağların ortalama tüketim ömrü 2 yıldır. Bu elbette her bitkisel yağ için geçerli değildir. Örneğin kanola yağının tüketim ömrü 1 yıl, keten tohumu yağı 6 ay, zeytinyağı 2 yıl, ayçiçeği yağı 6 ay kadardır.

Bitkisel yağlar açıldıktan sonra uzun zaman bekletildiklerinde içerdikleri birtakım etken maddelerin aktifliğini kaybedebilir. Karanlık bir ortamda, ışığı geçirmeyen cam şişede ve nemsiz ortamlarda saklanması önerilir. Bitkisel yağları satın alırken mutlaka son kullanma tarihine dikkat edilmelidir. Isıya ve ışığa maruz kalan bitkisel yağlar daha çabuk bozulur. 

Bitkisel Yağların Kullanım Alanları Nelerdir?

Bitkisel yağlar kullanım alanı bakımından son derece zengin. Bitkisel yağların kullanım alanları aşağıda listelenmiştir:

• Biyodizel üretiminde (organik yağların dizel yakıta çevrilmesi)
• Gıda endüstrisinde (Margarin ve sıvı yağ üretiminde)
• Boya endüstrisinde
• Aromaterapide
• Masaj sektöründe
• İlaç sanayisinde
• Kozmetik, güzellik ve bakım ürünlerde
• Temizlik endüstrisinde (sabun, oda spreyi gibi maddelerin üretiminde)
• Pastacılık sektöründe

Bitkisel Yağlar Kaç Kaloridir?

Bitkisel sıvı yağların 100 gramında ortalama 883 kalori bulunmaktadır. Bazı bitkisel yağların 100 gramında bulunan kalori miktarları şöyledir; ayçiçeği yağı 884 kalori, ceviz yağı 889 kalori, soya fasulyesi yağı 889 kalori, zeytinyağı 884 kalori, badem yağı 882 kalori, fındık yağı 857 kaloridir.

Bitkisel Yağların Metabolizma Üzerinde Ne Gibi Etkileri vardır?

Yağlar metabolizma ihtiyacına karşılık en fazla enerji veren besin kaynaklarıdır. Ancak FDA’ya göre yağların görevi enerji vermek ile sınırlı değil. Yağlar, hücre zarlarında bulunup burada temel yapı maddesini oluşturuyor. Kan pıhtılaşması ve sinir sistemi gibi fonksiyonlardan doku onarım ve bağışıklık sistemine kadar birçok biyolojik süreçte destek ve tamamlayıcı rolde bulunuyor. Yağ sindirildikten sonra bağırsaktan diğer besinler gibi karaciğere gelir. Buradan sonra yağların kullanılabileceği çok fazla şey var. Hangi organa ihtiyaç varsa karaciğerde depolanan yağ asitleri oraya sevk edilebilir. Eğer vücut glikoz ihtiyacında yetersiz kalırsa depolanan bu yağ, glikoz formuna dönüştürülüp enerji elde edebilir. Vücutta yağda çözülebilen, yalnızca yağlarla sindirilebilen önemli vitaminler olan A, D, E, K vitaminlerinin görevini yerine getirmesini sağlar; bu vitaminler ise kemik, diş, saç, deri, göz ve daha birçok doku ve organda etkili elemanlardır.

Bitkisel yağlar kolesterol seviyesini düzenlerler. İçerisinde bolca bulunan doymamış yağlar sayesinde LDL kolesterol seviyesini azaltırken, HDL kolesterol seviyesini yükseltir. Yağlar tüketildikleri zaman ağız içini kaplarlar ve tat hissini daha yoğun ve kalıcı hale getirerek yiyeceklerin tadını daha uzun süre tutabilir. Yağlı yiyeceklerin sindirimi daha yavaş gerçekleşir. Yağlar, midenin içindekileri besinleri ince bağırsağa boşaltmasını tam anlamıyla yavaşlatır ve bu durum, tokluk hissinin oluşmasını sağlar ve bu süreyi uzatır.

Bitkisel Yağların Katkısız ve Doğal Olduğu Nasıl Anlaşılır?

 Bitkisel yağların katkısız ve doğal olduğunun anlaşılması için ilk bakılacaklardan biri yağın adıdır. Yani kabın üzerinde hem yağın bilinen yazmalı hem de yağın Latince adı yazmalıdır. Özellikle Latince adı dikkat edilmeli, aksi takdirde kokusu için parfüm eklenmiş sahte bir yağ olabilir.

Bitkisel yağ alırken ucuz fiyat olması bir alarm durumu olabilir. Ancak bunun tersi de geçerli değildir. Yani çok pahalı olması da yüksek kalitede olduğu anlamına gelmez. Yine de doğal ve katkısız yağ genellikle yüksek fiyat anlamına gelir. Çünkü doğal ve katkısız bir bitkisel yağ elde etmek için hem fazlaca bitki kullanılır hem de bazen bitkiden yağ elde etmek için gereken aşamalar pahalı olmuş olabilir.

Yağların saflık değerine de bakılması gerek. Yağı satın alırken etiketinde ‘%100 saftır’ ibaresi olmasına dikkat edilmelidir. Yazmıyorsa yüksek ihtimal içerisinde başka maddeler karıştırılmıştır. Bir yağın etkili olabilmesi için, saf olması son derece önemlidir.

Aynı markadan alınan iki veya daha fazla yağın aynı kokmaması iyiye işarettir. Çünkü bu yağlar her seferinde koku oranları aynı olmazlar. Eğer hep aynı koku varsa yüksek ihtimalle marka bu yağlara sentetik kimyasallar ekliyordur.

Son olarak bir bitkisel yağın katkısız ve doğal olduğunun anlaşılması için en kolay yöntemlerden biri saflık testidir. Beyaz bir kâğıt üzerinde damlatılacak bitkisel yağın kuruduktan sonra geriye bıraktığı izi bakılır. Arkada bir yağ halkası kalırsa, saf bir yağ değildir. Sadece bazı yağlar hafif bir renk tonu bırakabilir.

Tüm bunların yanı sıra bitkisel yağın bulunduğu kap plastik bir kap mı yoksa cam bir şişede mi son derece önemlidir. Yağda bulunan kimyasal içeriklerden dolayı önerilen bitkisel yağın cam kaba konulmasıdır. Aksi takdirde plastik ve kimyasal içerikler tepkimeye girebilir. Camın rengi koyu olmalı. Kapların ağzında bulunan lastik veya kauçuktan yapılmış damlalıklar da önerilmiyor. Çünkü bu malzemelerden her ikisi de yağa sentetik safsızlıklar bırakan bozulmalara eğilimlidir.